Καληνύχτα διάλογε

Η γνώριμη εικόνα μιας σύγχρονης συμμετρίας: ανθρώπινα κεφάλια στην ίδια παρέα, σκυμμένα πάνω από τη φωτεινή οθόνη ενός «έξυπνου» κινητού. Λίγα αντικείμενα ενσωματώνουν καλύτερα την αμφισημία της τεχνολογικής προόδου. Απεριόριστες δυνατότητες διασύνδεσης, ενημέρωσης και εξυπηρέτησης μέσα στην παλάμη του χεριού, επισκιάζονται από τον κίνδυνο μιας εκτροχιασμένης σχέσης αφέντη-υπηρέτη: αγένεια, αντικοινωνικότητα, ψυχαναγκασμός, απομόνωση.

Ηταν η σκοτεινή πλευρά που ενέπνευσε το πρόσφατο πρότζεκτ του φωτογράφου δρόμου που ακούει στο καλλιτεχνικό ψευδώνυμο Babycakes Romero. Η σειρά των ασπρόμαυρων εικόνων τιτλοφορείται «Ο θάνατος της συζήτησης» (The death of conversation) και είναι σχεδόν όλες καρπός των καθημερινών του περιπλανήσεων στο Λονδίνο, την πόλη όπου γεννήθηκε, μεγάλωσε και ζει.

«Ηταν κάτι που παρατηρούσα ξανά και ξανά και, ενίοτε, βίωνα από πρώτο χέρι. Οπτικά, μου τράβηξε την προσοχή η συμμετρία αυτών των ανθρώπων, κλειδωμένοι καθώς ήταν ταυτόχρονα, αλλά και καθένας ξεχωριστά, στην ίδια πράξη. Στην αρχή νόμιζα πως ο κόσμος χρησιμοποιούσε τα smartphones ως βοήθημα για να κρύψει την αμηχανία του, για να γεμίσει τις σιωπές. Αλλά καθώς συνέχισα να παρατηρώ και να καταγράφω το φαινόμενο, διαπίστωσα πως την αμηχανία και τη σιωπή τις προκαλούσαν στην πραγματικότητα οι ίδιες οι συσκευές. Βασικά κάνουν τους ανθρώπους να αποσύρονται αντί να αλληλοεπιδρούν».

Παραπονιέται πως οι καλοί τρόποι συμπεριφοράς όσον αφορά τη χρήση του τηλεφώνου μέσα στον κοινωνικό περίγυρο τείνουν προς εξαφάνιση. «Η συσκευή προηγείται του ατόμου που είναι παρόν και αυτό μου φαίνεται λάθος. Είναι ένα είδος απόρριψης, είναι μειωτικό».

Οι ειδικοί προειδοποιούν πως οι κακοί τρόποι δεν είναι καν το μεγαλύτερο πρόβλημα. Το email και τα μηνύματα, αλλά και εφαρμογές όπως το Facebook, το Twitter ή το Pinterest, διεκδικούν αδιάκοπα τον χρόνο και την προσοχή μας. Ερευνες έχουν δείξει πως κάθε φωτεινή ένδειξη για «νέο μήνυμα» προκαλεί «έκρηξη» ντοπαμίνης, της ίδιας νευροχημικής ουσίας που απελευθερώνεται στον εγκέφαλο με την κατανάλωση αλκοόλ ή ναρκωτικών. Σύμφωνα με πρόσφατη αμερικανική μελέτη, έξι στους δέκα νέους ασχολούνται κατά μέσο όρο ένα οκτάωρο την ημέρα με τα κινητά τους τηλέφωνα. Παράλληλα, ένας στους τρεις Αμερικανούς θεωρεί πως είναι εθισμένος στο «έξυπνό» του τηλέφωνο.

«Καθώς παρατηρούσα και φωτογράφιζα αυτούς τους ανθρώπους, μου έδιναν την εντύπωση πως δεν ήταν παρόντες στον πραγματικό κόσμο. Ηταν συνδεδεμένοι με έναν εικονικό κόσμο που ήταν δικό τους δημιούργημα. Είναι τρελό, αλλά ο κόσμος επιλέγει την ψηφιακή επικοινωνία ενώ είναι με παρέα. Προτιμάει να συνδεθεί με κάποιον που είναι αλλού, παρά με κάποιον που βρίσκεται στον ίδιο χώρο». (…)

Γιατί όμως ο κόσμος προτιμάει την online από την offline επικοινωνία; «Οταν προστατεύεσαι πίσω από μια οθόνη και είσαι οπλισμένος με ένα πληκτρολόγιο, δεν υποφέρεις από τις αγωνίες ή την αμηχανία που θα είχες πρόσωπο με πρόσωπο». Είναι και η άνοδος του ναρκισσισμού. Οι περισσότεροι πλέον καταφεύγουν στον διαδικτυακό κόσμο για μια συναισθηματική ένεση, για μια δόση ανακούφισης ή επιβεβαίωσης, για κάτι που θα ταΐσει το «εγώ» τους. «Γνωρίζουν πως κάθε μήνυμα που φτάνει στη συσκευή τους κάπως τους αφορά, ενώ σε μια κανονική συζήτηση δεν θα είσαι πάντα το επίκεντρο. Είναι σαν να μην μπορούμε πια να επεξεργαστούμε τη ζωή κάποιου άλλου επειδή είμαστε υπερβολικά απασχολημένοι με τη δική μας». (…)

O σύγχρονος θάνατος της συζήτησης, Χάρης Φαν Φέρσεντααλ

 

Σύμφωνα με το DataReportal, ένας χρήστης ξοδεύει κατά μέσο όρο 2,5 ώρες τη μέρα στα κοινωνικά δίκτυα. Το οποίο σημαίνει 864 ώρες, δηλαδή 36 μέρες scrolling σε ένα γυαλί σε διάστημα ενός έτους. Βάσει του μέσου προσδόκιμου ορίου ζωής, μέχρι να ψοφήσουμε θα έχουμε πετάξει πάνω κάτω 6 έτη στον κάδο.

“Είναι εργαλεία πειθούς. Διατείνονται ότι προτάσσουν τον διάλογο, τη διάδραση, την επικοινωνία, τη διασύνδεση. Ομως αυτά είναι προσχηματικά, γιατί ο στόχος της μηχανής του ΑΙ και του machine learning είναι η διαφήμιση, ο εμπορικός σκοπός. Από τη στιγμή που μπορεί να τα χρησιμοποιήσει μια εταιρεία για να πουλήσει παπούτσια, θα τα χρησιμοποιήσει και ένας πολιτικός, ένας ακτιβιστής ή ένας θρησκευτικός ηγέτης για να προωθήσουν τα δικά τους μηνύματα.” προειδοποιεί ο συγγραφέας του βιβλίου “Homo Automaton: Η τεχνητή νοημοσύνη κι εμείς“, Μανώλης Ανδριωτάκης σε συνέντευξη του στην “Κ”.

Εφόσον μετατράπηκαν συνειδητά σε ένα εργαλείο ελέγχου, τότε το πρόβλημα, συνεχίζει ο Ανδριωτάκης, “είναι όντως πολιτικό. Αφήνεις μια βιομηχανία να ελέγξει τα πάντα. Και δεν είναι μια τυχαία βιομηχανία, αλλά μια βιομηχανία γνώσης.”

Το αποτέλεσμα, σύμφωνα με το βιβλίο, είναι ακραιφνώς δυστοπικό: μια κοινωνία εποπτείας που επιδιώκει να προβλέψει –ενώ ταυτόχρονα διαμορφώνει– πεποιθήσεις, προτιμήσεις και συμπεριφορές. Πολίτες με περιορισμένη νοητική αυτονομία και ελευθερία βούλησης. Το λεγόμενο «μαύρο κουτί» παραμερίζει τον αναλογικό άνθρωπο εξυφαίνοντας έναν θαυμαστό καινούργιο ανθρωπολογικό τύπο: τον Homo Automaton.

Ρομποτοποίηση

(…) Τα κοινωνικά δίκτυα απελευθερώνουν πλευρές της προσωπικότητας που επιμελώς κρύβονται από την κοινή θέα όταν υπάρχει φυσική παρουσία; Ή δημιουργούν νέες εικονικές προσωπικότητες, ανθρώπους που –συνειδητά ή ασυνείδητα– δοκιμάζουν τις δυνάμεις τους σε ρόλους διαφορετικούς από τον ένα και μονότονο που επιβάλλεται από την κοινωνική ζωή με φυσική παρουσία, έστω κι αν η εξέλιξη του καθενός δίνει στην πορεία του χρόνου περισσότερες εκδοχές προσωπικότητας και εαυτού; Και μπορεί αυτή η… εκφραστική δυνατότητα που προσφέρουν να λειτουργεί ως βαλβίδα ασφαλείας, που εκτονώνει ό,τι θα μπορούσε να αποβεί πολλαπλώς επιζήμιο υπό φυσική παρουσία; Εξαρτάται. Μπορεί η δράση να εξελίσσεται σε εικονικό περιβάλλον, αλλά το αποτέλεσμα μπορεί να αποτυπώνεται σε πραγματικά αισθήματα θυμού ή κατάθλιψης και να έχει πραγματικά θύματα (…).

Πράγματι, οι έρευνες του είδους έρχονται απλώς να επιβεβαιώσουν με περισσότερα στοιχεία την εντύπωση που πολλοί από αυτούς που μετέχουμε στα κοινωνικά δίκτυα βλέπουμε και αντιμετωπίζουμε ακόμη κι αν αποτελούμε ή έχουμε αποτελέσει κάποτε, μέρος του προβλήματος. Το, όχι και τόσο νέο πια, διαδικτυακό περιβάλλον περιλαμβάνει εκατομμύρια ή εκατοντάδες (στη στενή εικονική μας πραγματικότητα) απόψεις. Σύμφωνες, εκνευριστικές ή εχθρικές προς τις δικές μας πεποιθήσεις και στην αντιμετώπιση των οποίων οι κανόνες συμπεριφοράς που πιθανόν θα ίσχυαν σε μια φυσική κοινωνική εκδήλωση με λίγους συμμετέχοντες, είναι αδύνατον να επιβάλουν την τάξη και την ψυχραιμία. Δεν είναι κανόνες φτιαγμένοι να λειτουργούν σε μαζική κλίμακα, στη σχετικά νέα οντότητα του διαδικτυακού όχλου. Και ενώ ακόμη και η απλή εκφορά της λέξης «όχλος» ενεργοποιεί έναν σχεδόν ενστικτώδη φόβο, αυτός ο φόβος δεν μας εμποδίζει να γινόμαστε μέρος του. Πιθανόν διότι αν και όπως γράφει ο Κανέτι («Μάζα και εξουσία», εκδ. Ηριδανός), δεν υπάρχει μεγαλύτερος φόβος για τον άνθρωπο από το άγγιγμα του αγνώστου, ο οποίος υπό κανονικές συνθήκες τον οδηγεί στο να κρατάει αποστάσεις – ακόμη και «φυσικές» από τους άλλους, στον δρόμο, στο εστιατόριο, στα μέσα μαζικής μεταφοράς, αυτός ο φόβος υποχωρεί μέσα σε ένα πλήθος ενώ αρχίζει να διαφαίνεται η απόλαυσή του να διαλύεσαι μέσα σ’ αυτό, να συγχωνεύεσαι με αυτό. (…)

Αυτό το σώμα μέσα στο οποίο έχουν διαρρεύσει εκατοντάδες ή χιλιάδες εαυτοί έχοντας απεμπολήσει τα κοινωνικά όρια του Ενός, φυσικού ή διαδικτυακού, έχει τα ίδια χαρακτηριστικά: θυμωμένο, επιθετικό, αδικημένο, σίγουρο για το δικό του αλάθητο, αντιστέκεται στη διάλυσή του και, μιλώντας για τα κοινωνικά δίκτυα, στην πραγματικότητα πρέπει να φτιάξεις έναν άλλο όχλο, μια άλλη μάζα αποδοχής, πολλών likes και retweets έχοντας, βέβαια, ήδη ηττηθεί, αφού έτσι αποδέχεσαι τους όρους του όχλου για να υπάρξεις. (…)

Ο όχλος των κοινωνικών δικτύων, Σίσσυ Αλωνιστιώτου

“Διάφορα είναι τα αίτια που προσδιορίζουν την εμφάνιση των ειδικών χαρακτήρων στους όχλους. Το πρώτο είναι ότι το άτομο μέσα στον όχλο αποκτά και μόνο με τον αριθμό του, ένα συναίσθημα ακατανίκητης δύναμης που το κάνει να παραδίδεται σε ένστικτα τα οποία αν ήταν μόνο του θα φρόντιζε με βιασύνη να τα συγκρατήσει” έγραφε ο Gustave Le Bon έναν αιώνα πίσω στο βιβλίο του “Η ψυχολογία των όχλων”.

“Ένα δεύτερο αίτιο είναι το ότι η σκέψη μεταβιβάζεται κατά ομοιόμορφο τρόπο οριοθετώντας την εκδήλωση των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών του πλήθους και ταυτόχρονα καθορίζοντας τον προσανατολισμό τους. Η μεταβίβαση αυτή είναι ένα γεγονός που θα μπορούσε να συνδυαστεί με τα φαινόμενα του ομαδικού υπνωτισμού. Μέσα στον όχλο, το κάθε συναίσθημα, η κάθε πράξη είναι μεταδοτική και μάλιστα σε τέτοιο βαθμό ώστε το άτομο να θυσιάζει πολύ εύκολα το ατομικό του συμφέρον για χάρη του ομαδικού. Όμως αυτό είναι μια ικανότητα αντίθετη προς τη φύση του ανθρώπου την οποία δεν επιδεικνύει καθόλου, παρά μόνον όταν αποτελεί τμήμα του όχλου“, συμπλήρωνε. Και συμπληρώνω κι εγώ πως το ομαδικό συμφέρον νοείται εδώ ως επίτευξη ενός συγκεκριμένου στόχου και όχι κατ’ ανάγκην η διασφάλιση μιας ευνοϊκότερης συνθήκης για όλα τα μεμονωμένα άτομα. Υπάρχουν περιπτώσεις όπου η μαζοποίηση λειτουργεί συνεκτικά για την πολυπόθητη ενότητα και αντίστοιχα περιπτώσεις όπου λειτουργεί αποχαυνωτικά και ωθεί σε έναν ψευτο-διχασμό, σε πόλωση που εξυπηρετεί εν τέλει, μόνο τον κοινωνικό αυτοματισμό. Στρατόπεδα δομούνται και τα ΜΚΔ μας σπρώχνουν βιαίως να ενταχθούμε σε ένα προδικάζοντας το ως το “απόλυτο καλό” και τα υπόλοιπα ως το “απόλυτο κακό”. Η υποκειμενικότητα του ατόμου γίνεται έννοια άγνωστη για το μανιχαϊστικό εύπλαστο σώμα που με μπροστάρη το δήθεν συλλογικό συμφέρον γκρεμίζει κάθε ίχνος εξατομικευμένης, νηφάλιας κρίσης.

Ίσως η πλατφόρμα να εκπέμπει μια οικειότητα η οποία μας επαναπαύει, μας αφοπλίζει και εν τελεί μας μεταπλάθει σε πρόβατα. Πρόβατα που οδεύουν προς τα κρεματόρια της παραπληροφόρησης και της προπαγάνδας. Αχ αυτές οι δύο! Μπορεί να πηγάζουν τόσο από τις ίδιες τις πλατφόρμες-εταιρίες, όσο και από χρήστες. Στους χρήστες συμπεριλαμβάνονται από ΜΜΕ εφοπλιστικής ιδιοκτησίας μέχρι τον ταρίφα της γειτονιάς. Η αναπαραγωγή απόψεων και ειδήσεων, προστατευόμενη από την ελευθερία της έκφρασης και του τύπου, συντελείται ανάλογα με τα συμφέροντα και την κριτική ικανότητα του χρήστη. Δεν υπάρχει περιορισμός άνωθεν (όχι άμεσα τουλάχιστον, γιατί η ελευθεροτυπία έχει εγκαταλείψει σαν πρόσφυγας τη χώρα μας). Δεν υπάρχει πιστοποιητικό εγκυρότητας στα ποστ που βλέπουμε. Δυστυχώς, το γεγονός αυτό παραβλέπεται και καταναλώνουμε άκριτα ότι ξεπηδήσει μέσα στη φούσκα μας. Πορευόμαστε με μία απατηλή αίσθηση σφαιρικότητας και ανεξαρτησίας επειδή εμπλουτίζουμε τις γνώσεις μας με καινούργιες οι οποίες όμως, συνήθως, θρέφουν τη φούσκα αντί να την τρυπάνε. Πόσο εύκολα απεγκλωβιζόμαστε από το comfort zone μας;

Εξάλλου, υποφέρουμε “από το φαινόμενο της γνωστικής ασυμφωνίας (cognitive dissonance), το οπόιο εκδηλώνεται όταν νεοπροσλαμβανόμενες πληροφορίες θέτουν σε αμφισβήτηση τις μέχρι πρότινος απόψεις, ιδέες, πεποιθήσεις, αξίες ή τα συναισθήματα μας, το οικοδόμημα που στηρίζει την στάση μας απέναντι στον υπόλοιπα κόσμο και τα πράγματα ή περαιτέρω μας εξέλκουν βυθού τινός αγνοίας. Η δημιουργημένη αυτή ασυμφωνία μεταξύ των μέχρι πρότινος εσωτερικών μας πεποιθήσεων και των αποκλινόντων πλέον εξωτερικών ερεθισμάτων μας προκαλεί αίσθημα έντονης δυσαρέσκειας, με αποτέλεσμα να αναπτύσσουμε την τάση να προσλαμβάνουμε νέες πληροφορίες μόνο επιλεκτικά, ήτοι να αποδίδουμε σημασία μόνο σ’ εκείνες τις πληροφορίες που μας είναι αρεστές και συνειδητά να παραβλέπουμε ή να υποβαθμίζουμε την σημασία άλλων που διαψεύδουν ή έρχονται σε αντίθεση με τις μέχρι πρότινος εκτιμήσεις μας (…) Με άλλες λέξεις αντί να προσπαθήσουμε να προσαρμοστούμε στη νέα πληροφοριακή πραγματικότητα και ενδεχομένως να διορθώσουμε προηγούμενες εσφαλμένες κρίσεις ή επιλογές μας, προτιμούμε συχνά, για λόγους -πρόσκαιρης- ψυχικής ικανοποίησης, να προσαρμόσουμε την πραγματικότητα στα μέτρα μας, με επιζήμιες ωστόσο μακροπρόθεσμα συνέπειες (…)” όπως εξηγεί ο Α. Καραμπατζός στο βιβλίο του “Ιδιωτική Αυτονομία και προστασία του καταναλωτή”.

Καθώς η ανακυκλωτική μας τάση ευνοείται από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, δεν κάνει εντύπωση η απόπλευση από βιβλία, ιστοσελίδες και εφημερίδες υπέρ των πρώτων.

Λαίμαργοι για το φτωχότερο έδεσμα

Η Digital News Report  γράφει στην ετήσια έκθεση της: (…) survey of over 93,000 online news consumers in 46 markets covering half of the world’s population. The report documents how video-based content, distributed via networks such as TikTok, Instagram and YouTube are becoming more important for news, especially in parts of the Global South, while legacy platforms such as Facebook are losing influence.

Απ’ ότι φαίνεται η εικόνα απεμπολεί όχι μόνο τα βιβλία αλλά μέχρι και και το σύντομο σχολιασμό που έδραζε στο Facebook. Ο λόγος, τα κείμενα συρρικνώνονται σταδιακά όλο και περισσότερο υποδεχόμενα τα διαδικτυακά fast-food. Ως γνήσια τέκνα του ωχαδελφισμού επιζητούμε το πιο νόστιμο για να αποφορτιστούμε από τη μίζερη ρουτίνα, ακόμη κι αν είναι ποιοτικά αιχρό. Η πρόσκαιρη ηδονή βάζει κάτω το μακροπρόθεσμο όφελος. Το “εκπαιδευμένο χέρι” θα ταϊσει το “πεινασμένο μυαλό” με κάτι ανάλαφρο, που δεν απαιτεί την ενεργοποίηση της προσοχής και της κρίσης -η οποία ατροφεί διαρκώς χάρη στην απλοικότητα που διέπει τις δημοσιεύσεις. Παραβλέπουμε ότι κάθε έξωθεν μήνυμα απαιτεί την κριτική μας εγρήγορση και αναλωνόμαστε σε ασημαντότητες. Γι’ αυτό, άλλωστε, τα Μέσα Ενημέρωσης αναγκάζονται να εισβάλλουν στο ξέγνιαστο περιβάλλον των κοινωνικών δικτύων τα οποία ανάγονται σε πηγή πληροφόρησης όλο και μεγαλύτερου τμήματος του πληθυσμού. Έτσι, μολαταύτα, ενημερωνόμαστε από μη δημοσιογράφους οι οποίοι ευλόγως δεν μεταφέρουν ειδήσεις με ποιοτικούς όρους &, από την άλλη, από δημοσιογράφους, οι οποίοι προσπαθώντας να κάνουν την είδηση πιο εύπεπτη σε ένα περιβάλλον που -μηχανικά- αφιερώνονται δευτερόλεπτα σε κάθε δημοσίευση, υποβαθμίζουν κατακόρυφα την ποιότητα ελπίζοντας τουλάχιστον να γνωστοποιηθεί τουλάχιστον ότι υπάρχει είδηση.

Έκτος από την “διανοητική τεμπελιά”, πάντως, η αιτία για την πτώση των ΜΜΕ στην ιεραρχία των ενημερωτικών πηγών ευρίσκεται και στο γεγονός ότι οι δημοσιογράφοι -ειδικά στη χώρα μας- παίρνουν διαζύγιο από το λειτούργημα τους. Η χειραγώγηση των ΜΜΕ από την πολιτική και οικονομική ελίτ, έχει γίνει τόσο ξεδιάντροπα αηδιαστική ώστε στρέφει όλο και περισσότερο κόσμο σε μεμονωμένους δημοσιογράφους, ακτιβιστές και λογαριασμούς που εκπέμπουν εμπιστοσύνη. Εμπιστοσύνη πως δεν είναι υπάλληλοι του “Μεγάλου Αδελφού” -οι Έλληνες είναι ο μοναδικός λαός που εμπιστεύεται περισσότερο τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης σε σχέση με τα παραδοσιακά μέσα, μεταξύ δέκα χωρών. Η εξέλιξη αυτή, ωστόσο, δεν λύνει το πρόβλημα, απλώς το μεταφέρει σε μια νέα, γυαλιστερή πίστα με τις επιπρόσθετες συνέπειες που προαναφέρθηκαν.

(…) Παραδόξως, το γεγονός ότι ακούμε σπάνια για την κρίση της προσοχής, είναι τεκμήριο της ενοχής της. Αδυνατούμε να δώσουμε προσοχή ακόμη και στο μήνυμα που μας λέει ότι δεν δίνουμε προσοχή.

Στο βιβλίο του «Stolen Focus, Why You Can’t Pay Attention» (εκδ. Crown), ο Γιόχαν Χάρι υποστηρίζει ότι ο κόσμος μας κινδυνεύει απ’ τον ύπουλο εχθρό της αδυναμίας συγκέντρωσης. Ταξιδεύει σ’ όλα τα μήκη και πλάτη της Γης, αναζητάει ειδικούς, επικαλείται περισσότερες από 250 έρευνες και στοιχεία. Για τον ερευνητή, όλα δείχνουν ότι βρισκόμαστε μπροστά σ’ ένα ακραίο φαινόμενο, σε μια άνευ προηγουμένου κρίση ανθρώπινης προέλευσης. Πανίσχυρες δυνάμεις έρχονται και κλέβουν την προσοχή μας, αποδυναμώνοντάς μας. Επειδή αδυνατούμε να εστιάσουμε για αρκετή ώρα κάπου, θυσιάζουμε την εμβάθυνση, γινόμαστε πιο επιφανειακοί στοχαστές, κι έτσι υπονομεύουμε την ικανότητά μας να λύνουμε τα όλο και πιο περίπλοκα προβλήματα που εμφανίζονται στον δρόμο μας.

Αν αδυνατείτε κι εσείς οι ίδιοι να συγκεντρωθείτε σε μια δραστηριότητα επί μακρόν, αν πιάνετε τον εαυτό σας κάθε λίγο να τσεκάρει το κινητό του, αν νιώθετε ότι η σκέψη σας είναι πλέον πιο ρηχή, αν αισθάνεστε εξαντλημένοι και υπερβολικά στρεσαρισμένοι, πάσχετε κι εσείς απ’ την ίδια ασθένεια της εποχής. Ο Ελβετοβρετανός είναι προσεκτικός και δεν την αποκαλεί επιδημία. Αφήνει έναν ειδικό να το πει. Εδώ δεν υπάρχει ιός, αλλά μια σκόπιμη δράση επιχειρήσεων που αποκομίζουν κέρδη επιδρώντας στην ικανότητά μας να μένουμε συγκεντρωμένοι σ’ ένα πράγμα. Αναπόφευκτα, η έρευνα στρέφεται στον επιζήμιο ρόλο των social media.

Ο δημοσιογράφος αποφασίζει κάποια στιγμή να καταφύγει σ’ έναν ξένο τόπο για να αποτοξινωθεί απ’ τα νέα μέσα. Επί τρεις μήνες διακόπτει τις σχέσεις του με το κινητό και τις οθόνες, κι ανακαλύπτει μια πολύ πιο ενδιαφέρουσα συνθήκη, που του αλλάζει τη ζωή. Επιστρέφοντας στη ρουτίνα του, όμως, πέφτει ξανά στην ίδια παγίδα των αδιάκοπων περισπασμών. Το βιβλίο ξεχειλίζει από δεδομένα και μαρτυρίες, οι οποίες ενοχοποιούν, όχι άδικα, τα τεχνολογικά εργαλεία και τις επιχειρήσεις που τα εκμεταλλεύονται. Μοιάζει να έχουμε παγιδευτεί όλοι στο περίφημο «κουτί του Σκίνερ», γράφει ο Χάρι, είμαστε τα πειραματόζωα σ’ ένα πείραμα χειραγώγησής μας. Πνιγόμαστε στην πληροφορία κι έχουμε ενίοτε την ψευδαίσθηση ότι μπορούμε εμείς να έχουμε τον έλεγχο. «Είναι δυνατόν να τρως κάθε μέρα σε fast food και να είσαι λεπτός;», αναρωτιέται ρητορικά ο συγγραφέας.

«Ζούμε σ’ ένα συνεχές παράδοξο», προσθέτει, «τα πράγματα που πρέπει να κάνουμε είναι τόσο προφανή που έχουν γίνει ξεπερασμένα: πρέπει να επιβραδύνουμε, να κάνουμε ένα πράγμα τη φορά και να κοιμόμαστε περισσότερο. Ωστόσο, κάνουμε τα αντίθετα». Βιαζόμαστε διαρκώς, κάνουμε πολλά πράγματα μαζί και κοιμόμαστε όλο και λιγότερο. Εχουμε δαιμονοποιήσει την ονειροπόληση, το ταξίδι της σκέψης, ενώ αυτή είναι το κλειδί της καλύτερης σκέψης. «Μπορεί το παιδί που κοιτάζει έξω απ’ το παράθυρο την ώρα του μαθήματος, να κάνει το πιο χρήσιμο πράγμα αναφορικά με τη σκέψη του», γράφει.

Αναμενόμενα, η συζήτηση στρέφεται στα παιδιά και τη διάσπαση της προσοχής, ένα θέμα για το οποίο υπάρχει μεγάλη διχογνωμία στην επιστημονική κοινότητα. Οι ειδικοί με τους οποίους μιλάει ο Χάρι, του λένε ότι τα παιδιά με διάσπαση βιώνουν υπερβολικό στρες. Αν ένα παιδί μεγαλώνει σ’ ένα περιβάλλον με πολύ στρες, έχει περισσότερες πιθανότητες να αναπτύξει διάσπαση προσοχής, να δυσκολεύεται δηλαδή να συγκεντρωθεί. Αν οι γονείς φροντίσουν να δημιουργήσουν ένα ασφαλές και ήρεμο περιβάλλον, αν οι ίδιοι κοιτάξουν το δικό τους στρες, τα αποτελέσματα είναι εντυπωσιακά. Ταυτόχρονα, ο Χάρι τονίζει τις ευεργετικές συνέπειες του ελεύθερου παιχνιδιού. «Μαθαίνεις να μαθαίνεις παίζοντας», γράφει, «το παιχνίδι είναι η κύρια τεχνολογία μάθησης των παιδιών».

Πουθενά αλλού, όμως, δεν αποτυπώνεται πιο γλαφυρά η πραγματικά καταστροφική επίδραση της διάσπασης της προσοχής, απ’ την οδική ασφάλεια. Εκτιμάται ότι παγκοσμίως ένα στα πέντε θύματα των τροχαίων συγκρούσεων οφείλεται στην απόσπαση της προσοχής του οδηγού. Αντί να κοιτάζουμε τον δρόμο, κοιτάζουμε οθόνες και σκοτωνόμαστε. Πολύ απλά. Αλλά δεν είναι μόνον αυτό. Οσοι γλιτώνουμε, βιώνουμε μια σειρά υποχωρήσεων. Μια έρευνα έχει αποδείξει ότι όταν ένας εργαζόμενος σε γραφείο σταματάει τη δουλειά του για να τσεκάρει το ηλεκτρονικό του ταχυδρομείο ή να απαντήσει σε κάποια τηλεφωνική κλήση, το IQ του πέφτει αμέσως κατά 10 μονάδες. Είναι το διπλάσιο απ’ το αν κάπνιζε μαριχουάνα.

Ενα άλλο αξιοσημείωτο δεδομένο της κρίσης της προσοχής είναι ότι έχουμε πάψει να διαβάζουμε μεγάλα κείμενα, και αυτό είναι μεγάλο πρόβλημα σύμφωνα με τον συγγραφέα. «Το μέσο που μας εξηγεί καλύτερα απ’ όλα τα άλλα τις προόδους που κάναμε τα προηγούμενα 400 χρόνια βρίσκεται σε ελεύθερη πτώση», γράφει ο Χάρι. Το ποσοστό των Αμερικανών που διαβάζουν για ευχαρίστηση βρίσκεται σε ιστορικό χαμηλό. Εχει πέσει κατά 40% στους άνδρες και 29% στις γυναίκες. Επιπλέον, το 57% των Αμερικανών δεν διαβάζει ούτε ένα βιβλίο τον χρόνο. Το 2017, ένας τυπικός Αμερικανός πέρασε 17 λεπτά την ημέρα διαβάζοντας κάποιο βιβλίο και 5,4 ώρες στο κινητό του τηλέφωνο. (…)

Ο Χάρι επικαλείται τη μαρτυρία ενός καθηγητή του Χάρβαρντ, ο οποίος χρησιμοποιεί βίντεο και άλλα μέσα προκειμένου να κινητοποιήσει το ενδιαφέρον των φοιτητών του, γιατί εκείνοι δυσκολεύονται όλο και περισσότερο να διαβάσουν μεγάλα κείμενα. «Αραγε, σε λίγο θα γίνει η ανάγνωση μεγάλων κειμένων μια ενασχόληση κάποιας ελίτ, κάτι σαν την όπερα;» αναρωτιέται ρητορικά.

Ο συγγραφέας επικαλείται τον θεωρητικό Μάρσαλ Μακ Λούαν και τη διάσημη ιδέα του, που λέει ότι «το μέσο είναι το μήνυμα». Κάθε φορά που χρησιμοποιούμε ένα νέο μέσο βάζουμε ένα καινούργιο ζευγάρι γυαλιά για να βλέπουμε την πραγματικότητα, επισημαίνει. Ποιο είναι το μήνυμα του Facebook, του Twitter, του Instagram; Είναι ότι πρέπει κανείς να επιδεικνύεται διαρκώς στους άλλους για να κερδίζει την προσοχή τους. Και ποιο είναι το μήνυμα του βιβλίου ως μέσου; Το βιβλίο σού λέει ότι ο κόσμος είναι περίπλοκος, ότι πρέπει να του διαθέσεις χρόνο και να επιβραδύνεις. Το βιβλίο σού λέει ότι υπάρχει αξία στο να περιορίσεις σ’ ένα πράγμα την προσοχή σου και ότι αξίζει να εμβαθύνεις στον τρόπο σκέψης των άλλων· έχουν όλοι εξίσου περίπλοκες εσωτερικές ζωές όσο κι εσύ.

Το ζητούμενο, όμως, είναι να αναζητηθούν λύσεις. «Οπως τα βιβλία με τις δίαιτες δεν λύνουν το πρόβλημα της παχυσαρκίας, έτσι και τα βιβλία με τις ψηφιακές δίαιτες δεν λύνουν το πρόβλημα της προσοχής», σημειώνει ο Χάρι. Εν μέρει, μπορεί απέχοντας να καταφέρεις μια μείωση των συμπτωμάτων σου κατά 20%, αλλά το πρόβλημα δεν θα έχει λυθεί. Η κρίση είναι δομική. Ο ακτιβιστής και πρώην υπάλληλος της Google Τρίσταν Χάρις υπογραμμίζει ότι «μπορείς να προσπαθήσεις να εξασκήσεις τον αυτοέλεγχό σου, αλλά πίσω απ’ την οθόνη εργάζονται χίλιοι μηχανικοί εναντίον σου». Ο αγώνας είναι άνισος. Επομένως, το πρόβλημα χρήζει ρυθμιστικής λύσης.

Ο Χάρι πιστεύει ότι πρέπει να απαγορευθούν τα social media με τη μορφή που έχουν σήμερα. Αυτό υποστηρίζει ότι μπορεί να το κάνει μόνο μια κυβέρνηση υπό την πίεση ενός δημοκρατικού κινήματος. Δεν θα είναι πρώτη φορά που κάτι επιβλαβές απαγορεύεται. Ο μόλυβδος στα χρώματα ήταν σε ευρεία χρήση πριν απαγορευθεί διά νόμου.

Ο συγγραφέας επικαλείται την ομοφυλοφιλία του για να αναδείξει τη δύναμη των κινημάτων. Πριν από μερικά χρόνια, η δήλωση αυτή θα τον έβαζε στη φυλακή, σήμερα μπορεί, αν θέλει, ακόμη και να παντρευτεί. Ενδεχομένως το μέτρο που διακονεί να ακούγεται ακραίο –και είναι– αλλά υποδηλώνει εμφατικά το μέγεθος μιας κρίσης που τη βιώνουμε όλοι ανεξαιρέτως. Αν κάποιος εστιάσει χωρίς παρωπίδες στο πρόβλημα, θα συνειδητοποιήσει ότι οι περισπασμοί μοιάζουν πράγματι θηριώδεις και ανυπέρβλητοι. Δεν είναι όμως. Εμείς, συλλογικά και ατομικά, το επιτρέπουμε αυτό να γίνεται πάνω μας. Μπορούμε, επομένως, να δούμε την έκκληση του Χάρι και σαν έναν αληθινό συναγερμό.

Αν κατορθώσατε να μείνετε συγκεντρωμένοι έως το τέλος του κειμένου, υπάρχει μεγάλη ελπίδα.

Κινητό, χειρότερο από μαριχουάνα… , Μανώλης Ανδριωτάκης